* Tình hình sử dụng, quản lý nguồn phóng xạ trên cả nước
Theo thống kê về số lượng năm 2016, trên cả nước có khoảng 5.800 nguồn phóng xạ (NPX) kín, trong đó:
- NPX đang sử dụng khoảng 3.300 nguồn;
- NPX đang lưu giữ: 2.000 nguồn;
- NPX chôn thải do sự cố: 18 nguồn;
- Còn lại là NPX tạm xuất, tái nhập, phân rã hết,…
* Hoạt động cấp phép và một số vấn đề trong quá trình thẩm định cấp phép NPX thời gian gần đây
Theo phân cấp về hoạt động cấp phép trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử, Cục An toàn bức xạ và hạt nhân (ATBXHN) cấp phép hoặc tổ chức thẩm định trình Bộ Khoa học và Công nghệ cấp phép đối với tất cả các lĩnh vực ngoại trừ các thiết bị X-quang chẩn đoán trong y tế.
Theo Thông tư số 34/2014/TT-BKHCN ngày 22/11/2014 của Bộ Khoa học và Công nghệ quy định về đào tạo an toàn bức xạ đối với nhân viên bức xạ, người phụ trách an toàn và hoạt động dịch vụ đào tạo an toàn bức xạ quy định những đối tượng thuộc quy định tại Điều 28 Luật Năng lượng nguyên tử phải được đào tạo và cấp chứng chỉ chuyên môn nghiệp vụ để được cấp Chứng chỉ nhân viên bức xạ theo lĩnh vực hoạt động tương ứng. Tuy nhiên, hiện nay một số nội dung liên quan đến một số lĩnh vực chuyên môn nghiệp vụ đặc thù trong lĩnh vực ứng dụng năng lượng nguyên tử còn chưa có tổ chức, cá nhân đăng ký thực hiện đào tạo.
Nhằm bảo đảm an ninh NPX, hiện nay Cục ATBXHN đã yêu cầu các cơ sở bổ sung các đánh giá về công tác bảo đảm an ninh NPX theo quy định của Thông tư số 23/2010/TT-BKHCN ngày 29/12/2010 của Bộ Khoa học và Công nghệ hướng dẫn bảo đảm an ninh nguồn phóng xạ vào báo cáo đánh giá an toàn bức xạ trong quá trình cấp giấy phép. Bên cạnh đó Cục ATBXHN đã có hướng dẫn khung các bản kế hoạch ứng phó sự cố cấp cơ sở đăng tải trên trang website của Cục ATBXHN. Tuy nhiên, các cơ sở xây dựng bản kế hoạch chưa đáp ứng được yêu cầu về nội dung của kế hoạch ứng phó sự cố theo quy định.
Theo quy định tại Khoản 1 Điều 13 của Thông tư số 22/2014/TT-BKHCN ngày 28/5/2014 của Bộ Khoa học và Công nghệ quy định về quản lý chất thải phóng xạ và nguồn phóng xạ đã qua sử dụng, chủ NPX đã qua sử dụng có trách nhiệm lựa chọn và áp dụng một số phương pháp sau:
- Chuyển giao NPX cho tổ chức, cá nhân có nhu cầu sử dụng tiếp;
- Chuyển trả lại cho nhà sản xuất, nhà cung cấp nước ngoài;
- Chuyển giao cho cơ sở lưu giữ chất thải phóng xạ;
- Lưu giữ lâu dài tại cơ sở nếu có đủ năng lực của cơ sở lưu giữ chất thải;
- Lưu giữ tạm thời tại cơ sở không quá 3 năm.
Để tăng cường công tác quản lý chất thải phóng xạ, NPX đã qua sử dụng bảo đảm an toàn, an ninh các tổ chức, cá nhân hoạt động tiến hành công việc bức xạ, khi lập hồ sơ cấp phép cần thực hiện các yêu cầu sau:
- Đối với các tổ chức làm dịch vụ xuất/nhập khẩu NPX hoặc tổ chức tự nhập khẩu NPX cho nhu cầu của cơ sở phải có bản cam kết trả lại nhà sản xuất hoặc phải có văn bản cam kết đảm bảo nghĩa vụ tài chính chi trả cho việc xử lý, lưu giữ khi chuyển giao NPX đã qua sử dụng cho cơ sở lưu giữ chất thải phóng xạ.
- Đối với các tổ chức, cá nhân nhập khẩu NPX để sử dụng theo các dự án mà không làm thủ tục cấp phép nhập khẩu, vận chuyển và sử dụng trong nước, khi không có nhu cầu sử dụng nữa, chuyển sang lưu giữ NPX đã qua sử dụng, thì cơ sở được yêu cầu buộc phải xuất khẩu trả lại nơi sản xuất, cung cấp nguồn ban đầu.
- Đối với các tổ chức, cá nhân có NPX không có nhu cầu sử dụng nữa hoặc NPX đã qua sử dụng và được Cục ATBXHN cấp giấy phép tự xử lý, lưu giữ tạm thời, thời hạn của giấy phép không quá 3 năm: Các chủ cơ sở được yêu cầu thu xếp tài chính để chuyển giao chất thải phóng xạ hoặc NPX qua sử dụng cho cơ sở lưu giữ chất thải phóng xạ. Cục ATBXHN có trách nhiệm hỗ trợ chỉ định cơ sở đủ điều kiện lưu giữ chất thải phóng xạ và thẩm định các thủ tục cấp phép để chuyển giao.
* Các sự cố mất an ninh NPX trong thời gian gần đây
Trong các năm gần đây đã xảy ra một số vụ việc phức tạp liên quan đến an ninh NPX, như:
Từ năm 2014 đến năm 2016 đã xảy ra 03 sự cố mất NPX tại 03 cơ sở: Công ty TNHH APAVE Châu Á Thái Bình Dương (TP.Hồ Chí Minh); Nhà máy luyện phôi thép - Chi nhánh Công ty Cổ phần thép Pomina (tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu) và Công ty Cổ phần Xi măng Bắc Kạn DATC (tỉnh Bắc Kạn) và 01 vụ việc mất an ninh NPX tại Công ty Xi măng Cần Đước (tỉnh Nghệ An).
Một số vụ việc chuyển giao NPX một cách tùy tiện, không báo cáo cơ quan quản lý nhà nước cũng như không có các biện pháp bảo đảm an toàn, an ninh trong quá trình chuyển giao NPX như: vụ việc chuyển giao NPX Công ty Cổ phần thép Anh Vũ và Công ty Gia Anh Hưng Yên; giữa Công ty Cổ phần tập đoàn Tân Mai và Công ty Cổ phần giấy Việt Đức Anh… Nguyên nhân chung của các vụ việc là do không tuân thủ các quy định của pháp luật về an ninh nguồn phóng xạ.
* Công tác thanh tra, kiểm tra đối với các cơ sở quản lý, sử dụng NPX trên cả nước
Trong năm 2015 Cục ATBXHN và Sở Khoa học và Công nghệ các tỉnh, thành phố tiến hành thanh tra 119 cơ sở sử dụng, lưu giữ NPX và năm 2016 là 149 cơ sở. Các hành vi vi phạm chủ yếu là: tiến hành công việc bức xạ mà không có giấy phép hoặc giấy phép đã hết hạn sử dụng; vi phạm điều kiện trong giấy phép tiến hành công việc bức xạ; không kiểm xạ định kỳ hàng năm nơi làm việc của nhân viên bức xạ tại các khu vực sử dụng NPX; chuyển giao NPX cho đơn vị khác mà không báo cáo cơ quan quản lý; làm mất NPX; không áp dụng các biện pháp cần thiết để thu hồi NPX bị thất lạc; không trang bị liều kế cá nhân và đánh giá liều chiếu xạ cá nhân cho nhân viên bức xạ theo quy định; không báo cáo định kỳ hàng năm về thực trạng an toàn tiến hành công việc bức xạ cho cơ quan quản lý nhà nước về ATBXHN.
Qua hoạt động thanh tra đã phát hiện và xử lý kịp thời nhiều vụ việc vi phạm tiềm ẩn nguy cơ gây mất an toàn, an ninh NPX. Đồng thời, qua thanh tra các cơ quan chức năng đã nắm được những khó khăn và vướng mắc trong việc thực thi các văn bản quy phạm pháp luật trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử của các cơ sở và các cơ quan quản lý và có những đề xuất khiến nghị sửa đổi, bổ sung các văn bản có liên quan cho phù hợp thực tiễn.
(Nguồn: Tài liệu tập huấn nghiệp vụ thanh tra khoa học và công nghệ năm 2017).